El Salvador tarihi

El Salvador arması

El Salvador ülkesinin tarihi Meksika'da başlamaktadır. Toprakların adına ilk kez Meksika'dan gelen İspanyolların adında rastlanır. Nahuatl dilindeki adı olan "Cuscatlan" veya "Cuxcatlan", yani verimli toprak anlamına gelen bu adlar ile anılır. Panama'dan gelenler ise bu bölgeden, "Nequepio" adı ile söz ederler.

Mayalar öncesi ve Mayalar devrinde El Salvador

Doktor Jorge Larde'nin 1917'deki araştırmalarından önce El Salvador'da Mayalarınkinden eski bir medeniyet olduğu sanılmıyordu. Fakat, bulunan kalıntılar (yazılı kayalar, mağaralar vb.) az sayıda olsa da, Maya devrinden önceki bir medeniyetin varlığını göstermektedir. Tehuacan, Cihuatan gibi Maya kalıntıları sayesinde, milattan sonra 4. ve 7. yüzyıl sıralarında, El Salvador bölgesinin Guatemala ve Honduras'ın yanı sıra eski Maya imparatorluğu içinde, özerk bir siyasi bölge meydana getirdiği ve bu bölgenin merkezinin Copan'da olduğu anlaşılmıştır. Rafael Girard'ın 60'lı yıllarda yaptığı çalışmalar sonucunda, Maya medeniyetinin sanıldığından daha eski olduğu ve Orta Amerika'da Büyük Okyanus kıyısında, özellikle Guatemala ile El Salvador'da doğduğu kanısı yaygınlaşmaktadır. Günümüzde olduğu gibi, 16. yüzyıla kadar olan süre zarfı içerisinde de, bu bölge kıtanın en yoğun nüfuslu bölgesi olmuştur.

Cuscatlan krallığı

Yapılan araştırmalara göre Mayalar, 7. yüzyıldan itibaren El Salvador topraklarından çekilmişlerdir. Bununla birlikte Guatemala'nın kuzeyine ve Yucatan'a göç etmişlerdir. Dört asır sonra bir toltek dalgası El Salvador'a ulaştı. Bunları başka toltek dalgaları izledi.

Fetihten hemen önce Azteklerin soylu anlamına da gelen Pipil kolu ülkeyi işgal etti. Rahip Juarros y Fuentes'e göre; "Pipil fanlumu gerçek bir krallıktır." Santiago Barberena'ya göre ise, "Aşiretlerin toprağı ortaklaşa işletip paylaştıkları askeri bir demokrasidir." Bu krallıkta askeri ve soydan geçen bir soylu sınıfın varlığına dayanan bir rejim uygulanıyordu. Bu, 1576'dan sonra Diego Garcia de Palacio tarafından tanımlandı. Rejim kölelikten çok güç ayırdedebilen bir hakimiyet şeklindedir. İlk çocuk bütün hukuki haklara sahipti ve ömür boyu tek eşilik uygulanmaktaydı. İspanyollar geldikleri sırada, Pipiller, ülkenin ortasıyla batısına, Lempa ırmağı Paz ırmağına kadar uzanan bölgeye hakimdiler. Bu sırada Doğu bölgesini Lenca aşiretleri veya "Pocomonlar", "Chortiler" ve "Misticomatagalpalar" işgal etmişti. El Salvador'da böylece yaklaşık olarak 120.000 ile 130.000 Kızılderili barınıyor, bunların ancak 40.000'i veya daha azı Pipil bölgesinde yaşıyordu.

İspanyol İşgali

İspanyollar, Meksiko'dan başlayan Orta Amerika'daki ilerlemeleri boyunca "Quicheler" ve "Cakechique"lere karşı yüzyıl boyunca süren savaşlarında, Pipiller ile dayanışma içerisine girdiler. Pedro de Alvarado, pipil olan 100 süvarisi ve 250 piyadesiyle ve de çoğu pipil olan 5.000-6.000 kızılderili dostu ile birlikte 1524 yılında asıl Cuscatlan senyörlüğüne ulaştı. Baron Castro, "Libro Viejo de la Fundacion de Guetamala" adlı kitabında Alvarado'nun kumandanı Hernan Cortez'e 27 Temmuz 1524 yılında gönderdiği mektubun kopyasını vermektedir. "Cuxcutleca"lar, yirmi yıldan çok İspanyol egemenliğine karşı direndiler. 1529'dan sonra, San Salvador adlı İspanyol şehri, eskiden Cuscatlan'ı meydana getiren bölgenin tümüne ve bugünkü cumhuriyetin yaklaşık olarak bütün topraklarına bir yıl içerisinde hakim oldu Diego de Alvarado ise İspanyollara dağıttığı toprakların üçte ikisini, Kızılderililer'den almıştı.

Sömürge devrinde El Salvador toprakları

Sonsonate şehrinin bugünkü yeri

16. yüzyıl boyunca bugünkü cumhuriyet toprakları, birbirinden ayrı birçok ili içine alıyordu. Bu illerden her biri kendi başına "Nueva Espana" yani "Yeni İspanya" naipliği başkumandanlık merkezi olan Guatemala'nın bir bölümüydü. 1576'da bu illeri, "Izalcos", San Salvador ve "San Miguel" meydana getiriyordu. 17. yüzyılda San Salvador ve "Sonsonate" il merkezi oldular; 1786'da, San Salvador, idare merkezliğine yükseltildi. O tarihte bu nüfuz bölgesi, Honduras'a ancak 1841'de geçen "Fonseca körfezi"ndeki adaları ve körfez kıyılarınıda kapsıyordu. 1576'da krallık hakimi Palacio, Izalcos eyaletini; "Majestelerinin buralarda sahibi olduğu bölgelerin en zengini ve en büyüğü" olarak tanımlamış ve şöyle devam etmişti; "Verimli ovaları, kakao tarımı işletmeleri, meyveleri ve balıkların bolluğu, nüfusunun yoğunluğu, sömürge ürünleri ticareti yapan mağazaları, Guatemala ile karayolu bağlantısının kolaylığı, Peru ve Yeni İspanya arasında bağlantının bu bölgedeki "Acajutla limanı" aracılığıyla kolayca sağlanması nedeniyle Izalcos, Orta Amerika'nın en nispeten en zengin bölgesidir.

Lopez de Velasco'ya göre, 1571'de Sonsonate'de öbür topraklardan çok daha fazla kakao yetiştiriliyordu. Acajutla limanından yılda 300.000 düka değerinde ihracat yapılıyordu. 17. yüzyılın başlangıcında ise Vazques de Espinosa yılda 500.000 düka değerinde kakao ihracatından 200'den çok çivit yapım yerinin varlığından, sayılamayacak kadar kalabalık sürülerden söz eder. El Salvador'un batısı kakao üretim bölgesiydi. Ortası ve doğusu sürüler ve çivit ağaçları ile kaplıydı. 1778 yılından önce tek bir ilkokulu bile bulunmayan El Salvador'da, San Salvador'a rahip Juan de Dios del Cid'in 1641'de getirmiş olduğu matbaa ile, Orta Amerika'da basılan ilk kitap yayımlandı. Bu çivit üzerine yazılan kısa bir nazariye kitabıydı: Bu kitabın ismi ise, "El Puntero Spuntado Con Apuntes Breves"ti. 18. yüzyılın birinci yarısında, Izalco volkanının birbirini izleyen püskürmeleri, kakao tarımının Sonsonate'de gerilemesine yol açtı. Guayaquil ile Caracas'ın rekabeti, Acajutla limanının korsanlar tarafından talan edilerek önemini kaybetmesi ve dünya piyasasında kakao fiyatlarının düşmesi bu gerilemeyi hızlandırdı.

Bu gerilemenin sebepleri arasında Kızılderililerin köle olarak kullanılmasının 16. yüzyılın ortalarından itibaren kaldırılması da sayılabilir. Ama bu reforma, Kızılderililerin zorla çalıştığı tarım işletmelerinin kaldırılması eşlik etmedi. Söz konusu olan tarım örgütleri, sömürge devletinin sonuna kadar koruma altına alındı.

Köleliğin kaldırılması başka tarım işletme şekillerinin işine yaradıysa da çoğu bütün Kızılderili işçilerini kaybeden El Salvador kakao çiftlikleri sahipleri, bundan zarar gördüler. Örneğin Sonsonate Kızılderilileri, Guatemala Santiago'sunda oturanlara hizmet ederlerdi ve kakao bölgesi merkezindeki İspanyol tesislerinin hiç birinde encomienda yoktu. Buna karşılık, az sayıdaki El Salvador encomienda sahipleri, çok büyük encomiendaları elinde tutuyorlardı. 60 kadar yerleşim yerinde 10.000'e yakın Kızılderili zorla çalıştırıldı. Bu arada çivit ile uğraşanlar çoğaldı ve 18. yüzyılda "İndigo üreticileri Montepiosu" yani Yardımlaşma Kurumu kuruldu. 1776'da kurulan ve büyük ölçüde güçlenen bu teşkilât üyeleri, belediye ve hükûmet temsilciliklerine seçildiler ve 1821'de bağımsızlığın ilanında büyük rol oynadılar.

Bağımsızlık

1821-1841

El Salvador bağımsızlık bildirgesi; Asamblea Legislativa

18. yüzyılın son otuz yılında El Salvador halkı, bugünkü özelliklerinde bir kısmını kazanmıştı; nüfusun çoğunu melezler meydana getiriyordu. Orta Amerika'nın nüfusu en yoğun bölgesiydi. 1551'de 50.000 ile 60.000 arasında olan nüfus, 1769'da 132.092'ye yükseldi. Bu sayıları veren Baron Castro'ya göre, nüfus, sonraları 1790'da 161.035'e, 1807'de 176.925'e, 1821'de ise 200.000'in üzerine ulaştı. Gutierrez de Ulloa, 1807'de yayımladığı "Estado General de la Provinca de San Salvador" adlı eserinde eyaletteki İspanyol köylülerin inanılmayacak derecede ülkeye uymuş olduklarından ve son derece bozulduklarından söz eder. Beyazların, melezlerin, dağlıların, Gaskonyalıların, Katalanların, Fransızların hepsinin aynı havaya uymuş olduklarını söyler. 1770'te başpiskopos, Cortes y Laraz da bu bölgede yaşayanlar üzerine aynı yargılara varıyor, okur yazar olmamakla, inançtan tamamen ayrılmış olmakla ve puta tapmakla suçluyordu.

Liberalist yöneticilerden Francisco Morazán

Orta Amerika bağımsızlığı lehine hareket, 5 Kasım 1811'de San Salvador şehrinde başladı. Sokağa dökülen melez halk, İspanya'dan tamamen ayrılmak, bağımsız bir cumhuriyet kurmak, hükûmeti kurmak, topraklara sahip olmak, malî ve askeri yükümden kurtulmak istiyordu. Cadiz Meclisi'ndeki El Salvador Belediye temsilcileri, meşrutiyet, beyazlarla melezlere eşit hak, Guatemala'ya karşı ademi merkeziyete dayanan bir idare sistemi, eyalet bağımsızlığı ve iktisadi liberalizm taraftarıydılar. Ülke ileri gelenlerini temsil eden kilise adamı José Matías Delgado ve Manuel José Arce, yatıştırma ve ılımlılık taraftarı olduklarından dolayı bu halk ayaklanmasını desteklemediler.

Ama kamuoyu baskısını devam ettirdi ve 15 Eylül 1821 tarihinde sonradan Millî Saray olan binada toplanan meclisin bağımsızlığı ilan etmesini sağladı. Meclisin ileri gelenleri 5 kişiydi. Bu beş toprak ağasının topraklarının toplamı yaklaşık olarak 16.000 hektarı aşmaktaydı. Ayrıca çok kalabalık sürüleri vardı. Bu sebeple 16. yüzyıl İspanyol fatihlerinin torunları olan bu önderlerin daha kudretli toprak ağalarına karşı giriştikleri bu mücadelede, iktisadi ve sosyal bir determinizm aramak, yersizdi. Bağımsızlığa karşı çıkanlar, emirlerindeki köylüleri silahlandırarak, San Miguel'de, Santa Ana'da, San Vicente'de ve Sonsonate'de harekete geçirdiler. Guatemala'daki başkumandan tarafından hareketi bastırmak için gönderilen büyük toprak sahibi melez albay Aycinena isim yaptı. İspanya'ya karşı bağımsızlık ilanından sonra El Salvador hiçbir zaman tanımadığı Meksika ile birleşmeyi ilan etti. Fakat 21 Şubat 1823 tarihinde bir yıllık savaştan sonra, General Filisola'nın kuvvetlerine karşı teslim olmak zorunda kaldı. Sonunda Meksika'ya karşı bağımsızlık, 29 Haziran 1823'te kabul edildi ve Agustín de Iturbide'nin iktidardan düşmesine yol açtı. Cumhuriyetin 1 Şubat 1841'de El Salvador'un Orta Amerika federasyonuna karşı tam olarak bağımsızlığını resmen ilan etmesiyle El Salvador, Orta Amerika federasyonunda önemli rol oynadı. San Salvador, 1834 ve 1839 arasında Federasyon başkenti oldu. Kurulan yeni cumhuriyet genellikle liberal bir tutum izledi ve Guatemala'nın egemenliğine cephe aldı. San Salvador piskoposluğunun kurulmasıyla, siyasi bağımsızlık kilise tarafından da tanınmış oldu. 1832 ile 1840 arasında ülkeye Guatemala, Honduras ve Nikaragua müdahale ettiler. Bunlardan ikisini Fransisco Morazán, birini Rafael Carrera yönetti. 1832 ile 1833'te ülkenin orta bölgesindeki Pipiller çivit ağacı üretiminde zorla çalıştırıldıkları için Anastasio Aquino komutasında başkaldırdılar. Anastasio Aquino, 3.000 kişilik mızraklarla donatılmış kuvvetleriyle, El Salvador kuvvetlerini yendi ve kendisini "Nonoalco"lar kralı ilan eti. Nisan 1833'te yakalanarak kafası kesilmeden önce, bir çeşit İspanyol rakısı olan "aguardiente" üretim ve satışını yasaklayan kanunlar koydu. Alkol düşkünlüğü, El Salvador'un başta gelen sorunlarındandı. Vergileri kaldırdı, tefeciliği ve borç vermeyi yasakladı. Az tanınmış ve çok az öğrenim görmüş olan yerli lider, "Bu topraklardaki her şey, yoksulluk içerisinde yaşayan kardeşlerimindir." şeklinde bildiriler yayınlıyordu.

Bibliografya

I. Bölüm

Para las secciones "Independencia y Federación (1821-1841)", "Pugnas entre liberales y conservadores (1841-1876)", "La República Cafetalera (1876-1931)":

• Jorge Lardé y Larín, El Salvador: descubrimiento, conquista y colonización, Dirección de Publicaciones e Impresos, El Salvador, 2000.
• Historia de El Salvador, Tomo I y II, Ministerio de Educación, El Salvador, 1994.
• Italo López Vallecillos, Gerardo Barrios y su tiempo, Tomo I, Dirección General de Publicaciones, Ministerio de Educación, San Salvador, El Salvador, 1967

Para las secciones "El autoritarismo militar (1931-1979)", "La guerra civil (1980-1992)", y "Período de la posguerra: la integración de la izquierda a la democracia".

• Enrique Baloyra, El Salvador in Transition, 1982.
• Bitter Grounds, Roots of Revolt in El Salvador, Liisa North, 1981.
• Equipo Nizkor, Report of the UN Truth Commission on El Salvador.
• Marta Harnecker, Con la mirada en alto, Historia de las Fuerzas Populares de Liberación Farabundo Martí, UCA Editores, San Salvador, El Salvador 1993.
• United States Institute of Peace, From Madness to Hope 6 Şubat 2006 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi..
• El Diario de Hoy (Şubat-Kasım 2004).

II. Bölüm

• Anderson, Thomas P., Matanza ; El Salvador's communist revolt of 1932, Lincoln: Univ. of Nebraska Pr., 1971
• James S. Corum: Der Bürgerkrieg in El Salvador 1980-1992. In: Bernd Greiner /Christian Th. Müller / Dierk Walter (Hrsg.): Heiße Kriege im Kalten Krieg. Hamburg, 2006, ISBN 3-936096-61-9, S. 315-338. (Review by H. Hoff, Review by I. Küpeli)
• Grenier, Yvon, The Emergence of Insurgency in El Salvador: Ideology and Political Will, University of Pittsburgh Press 1999
• Hammond, John L., Fighting to Learn: Popular Education and Guerrilla War in El Salvador, Rutgers University Press 1998
• Aldo Lauria-Santiago (Herausgeber), Leigh Binford (Herausgeber), Landscapes of Struggle: Politics, Society, and Community in El Salvador: Politics, Society and Community in El Salvador, University of Pittsburgh Press 2004
• Michael Krämer, El Salvador. Vom Krieg zum Frieden niedriger Intensität, Zweite Auflage, Neuer ISP-Verlag 1996
• Julie D. Shayne, The Revolution Question: Feminisms in El Salvador, Chile, and Cuba, Rutgers University Press 2004
• Stanley, William, The Protection Racket State: Elite Politics, Military Extortion, and Civil War in El Salvador, Temple University Press 1996
• Jan Suter, Prosperität und Krise in einer Kaffeerepublik. Modernisierung, sozialer Wandel und politischer Umbruch in El Salvador, 1910-1945, Vervuert 1996
• Tilley, Virginia Q., Seeing Indians: A Study of Race, Nation, and Power in El Salvador, University of New Mexico Press 2005
• Elisabeth J. Wood (Herausgeber), Peter Lange (Herausgeber), Robert H. Bates (Herausgeber), Insurgent Collective Action and Civil War in El Salvador, Cambridge University Press 2003
• Heidrun Zinecker, El Salvador nach dem Bürgerkrieg. Ambivalenzen eines schwierigen Friedens Campus 2004, ISBN 3-593-37459-5